Ảnh hưởng của mạng xã hội với thanh niên hiện nay - Thực trạng và giải pháp

Trong thời đại cách mạng công nghiệp lần thứ tư, mạng xã hội (MXH) đã trở thành một phần không thể tách rời trong đời sống hàng ngày của con người, đặc biệt là giới trẻ. Với khả năng kết nối nhanh chóng, chia sẻ thông tin tức thời và tạo ra không gian giao tiếp mở, MXH không chỉ thay đổi cách thanh niên tiếp cận tri thức mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến nhận thức, hành vi và lối sống của họ. Tại Việt Nam, thanh niên là nhóm sử dụng MXH nhiều nhất, đóng vai trò trung tâm trong sự lan tỏa thông tin và hình thành các trào lưu trên không gian mạng. Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực như hỗ trợ học tập, nâng cao kỹ năng giao tiếp, kết nối cộng đồng và thể hiện bản thân, MXH cũng đặt ra nhiều thách thức. Việc lạm dụng MXH đang dẫn đến những hệ lụy đáng lo ngại như suy giảm sức khỏe tinh thần, lệch chuẩn giá trị sống, rối loạn hành vi và nguy cơ bị chi phối bởi thông tin sai lệch, độc hại. Trong bối cảnh đó, việc nhận diện rõ thực trạng và đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm định hướng thanh niên sử dụng MXH một cách hiệu quả, an toàn và có trách nhiệm là yêu cầu cấp thiết đặt ra hiện nay.

1. Những ảnh hưởng tích cực và tiêu cực của mạng xã hội đối với thanh niên hiện nay

1.1. Những ảnh hưởng tích cực

Một là, Tăng cường kết nối xã hội

MXH giúp thanh niên dễ dàng kết nối với bạn bè, gia đình và cộng đồng, bất kể khoảng cách địa lý. Họ có thể chia sẻ cảm xúc, suy nghĩ và nhận được sự hỗ trợ từ người khác, góp phần xây dựng mạng lưới xã hội rộng lớn.

Hai là, Hỗ trợ học tập và phát triển kỹ năng

MXH cung cấp nhiều tài nguyên học tập như video hướng dẫn, bài giảng trực tuyến, nhóm học tập, v.v. Thanh niên có thể tận dụng MXH để trao đổi kiến thức, học hỏi kinh nghiệm và phát triển kỹ năng mềm như giao tiếp, làm việc nhóm.

Ba là, Thể hiện bản thân và khám phá bản sắc cá nhân

MXH tạo điều kiện cho thanh niên thể hiện cá tính, sở thích và quan điểm cá nhân thông qua việc chia sẻ hình ảnh, bài viết, video, v.v. Điều này giúp họ hiểu rõ hơn về bản thân và xây dựng lòng tự tin.

Bốn là, Tham gia vào các hoạt động xã hội và chính trị

Thanh niên có thể sử dụng MXH để tham gia các chiến dịch xã hội, bày tỏ quan điểm chính trị và kêu gọi hành động vì cộng đồng. MXH trở thành công cụ mạnh mẽ để thanh niên thể hiện trách nhiệm xã hội và thúc đẩy sự thay đổi tích cực.

1.2. Những ảnh hưởng tiêu cực

Một là, Gây nghiện và ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần

Việc sử dụng MXH quá mức có thể dẫn đến nghiện, gây ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe tâm thần như lo âu, trầm cảm, rối loạn giấc ngủ, v.v. Một nghiên cứu cho thấy lạm dụng MXH khiến thanh thiếu niên có nguy cơ trầm cảm.

Hai là, Giảm chất lượng học tập và làm việc

Thời gian dành cho MXH có thể làm giảm thời gian học tập và làm việc, dẫn đến kết quả học tập kém, hiệu suất làm việc thấp. Ngoài ra, việc bị phân tâm bởi thông báo và nội dung trên MXH cũng ảnh hưởng đến khả năng tập trung.

Ba là, Tác động tiêu cực đến mối quan hệ xã hội

Mặc dù MXH giúp kết nối, nhưng cũng có thể làm giảm chất lượng mối quan hệ thực tế. Thanh niên có thể trở nên cô lập, thiếu kỹ năng giao tiếp trực tiếp và phụ thuộc vào các mối quan hệ ảo.

Bốn là, Tiếp xúc với nội dung độc hại và thông tin sai lệch

MXH chứa nhiều nội dung không phù hợp như bạo lực, khiêu dâm, tin giả, v.v. Việc tiếp xúc với những nội dung này có thể ảnh hưởng đến nhận thức, hành vi và giá trị đạo đức của thanh niên. Một số thanh niên có thể bị lôi kéo vào các hành vi lệch chuẩn, thậm chí vi phạm pháp luật .

Năm là, Ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất

Sử dụng MXH quá nhiều có thể dẫn đến lối sống ít vận động, gây ra các vấn đề về sức khỏe như béo phì, đau lưng, mỏi mắt, v.v. Ngoài ra, việc sử dụng thiết bị điện tử trước khi ngủ cũng ảnh hưởng đến chất lượng giấc ngủ.

2. Giải pháp định hướng sử dụng mạng xã hội lành mạnh cho thanh niên

2.1.Nhóm giải pháp từ bản thân thanh niên

Một là, Nâng cao nhận thức và kỹ năng sử dụng mạng xã hội

Trước tiên, mỗi thanh niên cần tự trang bị cho mình kiến thức cơ bản về kỹ năng số, văn hóa mạng, đạo đức trên không gian mạng và khả năng phân biệt thông tin thật – giả.

Thanh niên cần xác định rõ rằng mạng xã hội chỉ là công cụ phục vụ đời sống, không phải là một “thế giới thay thế” cho hiện thực. Việc sử dụng mạng xã hội nên được kiểm soát về thời lượng, mục đích và nội dung tiếp cận. Tự xây dựng thời khóa biểu hợp lý, có “khoảng thời gian không mạng” trong ngày là một bước đi thực tế giúp thanh niên tránh sa đà vào việc lướt mạng vô thức.

Hai là, Tăng cường năng lực phản biện và tư duy độc lập

Một trong những ảnh hưởng lớn của mạng xã hội là xu hướng “bầy đàn” và hành vi a dua theo số đông. Điều này rất nguy hiểm nếu người trẻ không đủ khả năng phản biện và đánh giá độc lập. Thanh niên cần rèn luyện thói quen đặt câu hỏi với mỗi thông tin tiếp nhận: Ai là người phát ra? Mục đích là gì? Có bằng chứng không? Có thể kiểm chứng bằng nguồn khác không?...

Ba là, Phát triển các giá trị sống tích cực và định hướng bản thân

Một giải pháp lâu dài và bền vững là thanh niên cần có định hướng sống rõ ràng, xác định lý tưởng, mục tiêu phát triển cá nhân. Khi có định hướng, họ sẽ biết chọn lọc thông tin và tận dụng mạng xã hội phục vụ cho học tập, phát triển kỹ năng, kết nối cộng đồng và đóng góp xã hội.

Việc tham gia vào các cộng đồng mạng tích cực như nhóm học thuật, diễn đàn sáng tạo, nhóm khởi nghiệp… sẽ góp phần hình thành lối sống lành mạnh, nâng cao khả năng làm việc nhóm, giao tiếp, xây dựng thương hiệu cá nhân, đồng thời tránh xa các hội nhóm độc hại, cực đoan.

2.2. Nhóm giải pháp từ phía gia đình

Một là, Tạo môi trường giáo dục lành mạnh trong gia đình

Các bậc phụ huynh cần chủ động tìm hiểu, nâng cao hiểu biết về công nghệ số, mạng xã hội để có thể đồng hành cùng con cái, không bị “bỏ lại phía sau” trong quá trình phát triển của con.

Thay vì cấm đoán hay chỉ trích, cha mẹ nên lựa chọn cách tiếp cận tâm lý hơn, cùng con trao đổi về thói quen sử dụng mạng xã hội, đặt ra giới hạn phù hợp và tôn trọng không gian riêng tư trong khuôn khổ có định hướng.

Hai là, Làm gương trong cách ứng xử trên mạng

Nhiều nghiên cứu cho thấy, cha mẹ có ảnh hưởng rất lớn đến hành vi trên mạng của con cái. Nếu phụ huynh thường xuyên đăng tải nội dung tiêu cực, chia sẻ thông tin chưa kiểm chứng hoặc phụ thuộc quá nhiều vào mạng xã hội, thì con cái cũng dễ hình thành thói quen tương tự. Vì vậy, mỗi thành viên trong gia đình cần rèn luyện cách ứng xử văn minh trên không gian mạng, từ đó xây dựng nền tảng hành vi tích cực cho thế hệ trẻ.

2.3. Giải pháp từ phía nhà trường và các cơ sở giáo dục

Một là, Tích hợp giáo dục kỹ năng sử dụng mạng xã hội vào chương trình giảng dạy

Các trường học cần đưa nội dung giáo dục công dân số, kỹ năng truyền thông, nhận diện thông tin sai lệch, đạo đức trên không gian mạng vào trong các môn học chính khóa hoặc hoạt động ngoại khóa. Học sinh, sinh viên cần được hướng dẫn cụ thể cách sử dụng mạng xã hội để học tập, nghiên cứu và phát triển bản thân.

Hai là, Tổ chức các hoạt động truyền thông, diễn đàn, hội thảo

Các buổi tọa đàm, hội thảo về văn hóa mạng, tác động của mạng xã hội đối với giới trẻ cần được tổ chức thường xuyên. Việc mời chuyên gia, nhà tâm lý học, influencer tích cực đến chia sẻ kinh nghiệm cũng giúp thanh niên có góc nhìn thực tế và sinh động hơn.Ngoài ra, các cuộc thi sáng tạo nội dung tích cực trên mạng xã hội, chiến dịch truyền thông hướng đến “mạng xã hội sạch”, “thanh niên số trách nhiệm” sẽ tạo động lực để học sinh, sinh viên chủ động tham gia vào không gian mạng lành mạnh, nhân văn.

2.4. Giải pháp từ phía các tổ chức xã hội và truyền thông

Một là, Phát huy vai trò của Đoàn, Hội trong định hướng người trẻ

Các tổ chức như Đoàn Thanh niên, Hội Sinh viên, Hội Liên hiệp Thanh niên Việt Nam cần đẩy mạnh vai trò định hướng giá trị sống tích cực cho thanh niên, không chỉ trong đời sống thực mà cả trên không gian mạng. Các chiến dịch truyền thông lớn như “Mạng xã hội an toàn – Thanh niên trách nhiệm”, “Thách thức 30 ngày không mạng tiêu cực” có thể lan tỏa thông điệp tích cực và tạo ảnh hưởng mạnh trong cộng đồng.

Hai là, Hỗ trợ thanh niên phát triển kỹ năng sáng tạo nội dung số

Thanh niên cần được đào tạo kỹ năng sản xuất nội dung truyền thông tích cực như làm video giáo dục, blog học tập, podcast truyền cảm hứng. Khi làm chủ được công cụ truyền thông mới, họ không chỉ phòng tránh được các ảnh hưởng tiêu cực mà còn trở thành tác nhân lan tỏa điều tích cực trên mạng xã hội.

2.5. Giải pháp từ phía Nhà nước và cơ quan quản lý

Một là, Tăng cường hoàn thiện hệ thống pháp luật và cơ chế quản lý mạng xã hội

Nhà nước cần tiếp tục hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan đến quản lý thông tin trên mạng, xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm như đăng tải thông tin sai lệch, xuyên tạc, kích động bạo lực, vi phạm đạo đức xã hội. Các chính sách cũng cần đảm bảo cân bằng giữa quyền tự do ngôn luận và trách nhiệm công dân trên không gian mạng.

Hai là, Hỗ trợ nghiên cứu và phổ biến giáo dục số cho thanh niên

Cần có chính sách tài trợ cho các dự án nghiên cứu tác động của mạng xã hội đến giới trẻ, từ đó xây dựng các chương trình can thiệp sớm, hỗ trợ tâm lý, điều chỉnh hành vi. Các kênh truyền thông chính thống như VTV, VOV, báo mạng chính thống… cũng cần được tăng cường vai trò dẫn dắt dư luận, cung cấp thông tin chính xác, kịp thời và dễ tiếp cận với giới trẻ.

3. Kết luận

Mạng xã hội đã và đang trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống của thanh niên Việt Nam, góp phần tạo nên những thay đổi tích cực trong học tập, giao tiếp và phát triển cá nhân. Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích đó là những tác động tiêu cực đáng báo động nếu không được nhận diện và kiểm soát đúng cách. Do đó, việc giáo dục, nâng cao nhận thức và trang bị kỹ năng sử dụng mạng xã hội một cách văn minh, có chọn lọc và có trách nhiệm là vô cùng cần thiết. Gia đình, nhà trường, xã hội và chính bản thân thanh niên cần phối hợp chặt chẽ để xây dựng một môi trường mạng an toàn, lành mạnh, góp phần phát triển thế hệ trẻ toàn diện cả về trí tuệ, nhân cách và đạo đức, đáp ứng yêu cầu của thời đại số và sự nghiệp phát triển bền vững của đất nước.

Tài liệu tham khảo

1. Nguyễn Thị Phương Hoa (2021), Ảnh hưởng của mạng xã hội đến hành vi của thanh niên hiện nay, Tạp chí Khoa học và Giáo dục, số 18

2. Nguyễn Văn Tuấn (2022), Nhận diện và đấu tranh với những thông tin xấu độc trên mạng xã hội trong thanh niên, Nxb Chính trị Quốc gia Sự thật.

Thạc sỹ Nguyễn Văn Giáp - Trường chính trị tỉnh Bình Dương